Γράφει ο Καρατζόγλου Τάσος -"Το του κρείττονος συμφέρον"
Το του κρείττονος συμφέρον
Στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα που γράφτηκε περίπου το 380 π.Χ. (δραματικός χρόνος το 422 π.Χ.) η ευχάριστη παρέα του Σωκράτη, του σοφιστή Θρασύμαχου από τη Χαλκηδόνα, του Γλαύκωνα, αδερφού του Πλάτωνα, του Πολέμαρχου, αδερφού του Λυσία, και άλλων συζητά στο σπίτι του Κέφαλου, πατέρα του Λυσία, στον Πειραιά, για τη φύση του δίκαιου και του άδικου. Ακούγονται όλες οι τρέχουσες απόψεις για το δίκαιο και το άδικο.
Ο Κέφαλος
υποστηρίζει ότι δίκαιο είναι να είναι κανείς εντάξει στις συναλλαγές του και να
εξοφλεί τα χρέη του στους ανθρώπους και στους θεούς.
Ο
Πολέμαρχος έχει την άποψη πως δικαιοσύνη είναι να λέει κανείς την αλήθεια και
να αποδίδει στον καθένα ό,τι πάρει από αυτόν (αληθή τε λέγειν και α αν τις λάβη αποδιδόναι), καλό δηλαδή στους
φίλους και κακό στους εχθρούς.
Ο
Θρασύμαχος εισάγει στη συζήτηση την άποψη πως δίκαιο είναι το του κρείττονος συμφέρον, το συμφέρον του ισχυρού.
Κι ο Γλαύκων,
προωθώντας τη σκέψη του Θρασύμαχου,
διατυπώνει την άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως το να διαπράττει
κανείς την αδικία είναι αγαθό, ενώ το να την υφίσταται είναι κακό. Η δικαιοσύνη
είναι ένα «ενδιάμεσο», τοποθετημένο ανάμεσα στο άριστο, αδικώντας κανείς να μην
τιμωρείται, και στο κάκιστο, να μην μπορεί να πάρει εκδίκηση από εκείνον που τον αδικεί.
Οι αδύνατοι άνθρωποι που αποτελούν το πλήθος, επειδή δεν μπορούν να αδικούν και
επειδή φοβούνται μήπως αδικηθούν, δημιούργησαν κατά σύμβαση τους νόμους. Ώστε
το φαινόμενο της υποταγής στην έννομη τάξη δεν προέρχεται από ειλικρινή αγάπη
προς τη δικαιοσύνη αλλά από αδυναμία και φόβο. Έτσι καταλήγει στην απόφανση «ουδείς εκών δίκαιος=κανείς δεν είναι
δίκαιος με τη θέλησή του», άποψη που στέκεται στον αντίποδα του σωκρατικού
δόγματος «ουδείς εκών κακός», «ουδείς εκών άδικος». Για να στηρίξει την
επιχειρηματολογία του, επιστρατεύει το μύθο για το δαχτυλίδι του Γύγη:
Το δαχτυλίδι του Γύγη
Ήταν αυτός, όπως λέει ο μύθος, ποιμένας στην υπηρεσία του άρχοντα της Λυδίας. Τον καιρό εκείνο έπειτα από μεγάλο σεισμό και νεροποντή ράγισε κάμποσο μέρος της γης και παρουσιάστηκε στον τόπο που αυτός έβοσκε τα πρόβατα μέγα βάραθρο. Το είδε και θαύμασε. Σαν κατέβηκε σ’ αυτό, είδε κοντά στα μύρια θάματα που λέει ο μύθος άλογο χάλκινο, από μέσα κούφιο με μικρές πορτούλες στα πλευρά. Έσκυψε μέσα σ’ αυτές και κοιτάζοντας είδε να κείτεται κάποιος που του φάνηκε σαν νεκρός με κορμί μακρύτερο από το ανθρώπινο. Ο νεκρός δεν είχε τίποτε άλλο, μόνο φορούσε στο χέρι του ένα ολόχρυσο δαχτυλίδι. Το πήρε και βγήκε αμέσως πάνω. Όταν δα έγινε η σύναξη που οι ποιμένες συνήθιζαν, για να δίνουν κάθε μήνα αναφορά στο βασιλιά πώς είναι τα πρόβατα, πήγε κι αυτός με το δαχτυλίδι στο χέρι.
Καθισμένος
λοιπόν ανάμεσα στους άλλους έτυχε να γυρίσει την πέτρα του δαχτυλιδιού από το
μέσα μέρος του χεριού του προς το σώμα του. την ίδια στιγμή δεν μπορούσε κανείς από τους παρακαθήμενους να τον δει
και μιλούσαν γι’ αυτόν σαν για άνθρωπο που απουσιάζει. Αυτός απόρησε και
ψηλαφητά ωθώντας πάλι το δαχτυλίδι γύρισε την πέτρα προς τα έξω. μόλις δα τη γύρισε, έγινε ορατός. Αυτό του έκανε εντύπωση και άρχισε να κάνει
πειράματα με το δαχτυλίδι, για να δει αν αυτό είχε αυτή τη δύναμη. Έβγαινε λοιπόν
σωστή η παρατήρησή του. κάθε φορά που έστρεφε την
πέτρα προς τον εαυτό του, γινόταν αόρατος, όταν τη γύριζε προς τα έξω, ορατός.
Άμα έκανε την ανακάλυψη αυτή, χωρίς
χρονοτριβή κατάφερε να γίνει ένας από τους αγγελιαφόρους που στέλνονταν στο βασιλιά.
Φτάνοντας εκεί έγινε εραστής της γυναίκας του βασιλιά και μαζί μ’ αυτήν σήκωσε
χέρι εναντίον του, τον σκότωσε και πήρε την εξουσία.
Αν λοιπόν,
συνεχίζει ο Γλαύκων, υπήρχαν δυο τέτοια δαχτυλίδια και φορούσε το ένα ο δίκαιος
και το άλλο ο άδικος, κανείς δε θα βρισκόταν με τόσο ατσαλένιο χαρακτήρα, που
να εμμείνει στη δικαιοσύνη και να έχει τη γενναιότητα να μη βάλει το χέρι του
στα αγαθά των άλλων, ενώ θα είχε την εξουσία κι από την αγορά να παίρνει ό,τι
ήθελε και μέσα στα ξένα σπίτια να μπαίνει και να έρχεται σε σχέσεις μ’ όποιον
ήθελε, και να σκοτώνει τον ένα και να γλυτώνει τον άλλον από τη φυλακή, κι όλα,
τα πάντα, να τα κάνει σαν θεός μες στους ανθρώπους. Και γενικά τίποτα
διαφορετικό δε θα ’κανε από τον άλλο, τον άδικο, αλλά κι οι δυο τους τον ίδιο
δρόμο θα ’παιρναν. Συμπέρασμα: το δίκαιο δεν είναι αγαθό αυτό καθαυτό αλλά
σύμβαση λόγω φόβου και αδυναμίας.
Την άποψη αυτή
περί δικαίου βλέπουμε διαχρονικά να επιβεβαιώνεται μέσα από χιλιάδες
περιπτώσεις, ιδιαίτερα στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων. Θα επιλέξουμε δύο
περιπτώσεις από την ελληνική ιστορία. Η πρώτη αναφέρεται στα δραματικά γεγονότα
της Μήλου το 416 π.Χ., που ιστορεί ο Θουκυδίδης στο 5ο βιβλίο της
Ιστορίας του, η δεύτερη στα πρώτα χρόνια του νεαρού ελληνικού κράτους που
καταγράφηκε στην ιστορία ως Υπόθεση
Πατσίφικο ή Πατσιφικά ή Παρκερικά:
Ο διάλογος
Αθηναίων και Μηλίων που προηγήθηκε της
σφαγής έχει μείνει στην ιστορία ως η
αντιπαράθεση του δικαίου έναντι της ισχύος. Πρόκειται για ένα κείμενο πολιτικού
ρεαλισμού και αμοραλισμού, από τα λίγα που μπορεί να βρει κανείς στην ιστορία του
παγκόσμιου πνεύματος. Είναι η περίπτωση, όπου η δύναμη (Αθηναίοι) ποδοπατεί την
έννοια της δικαιοσύνης που την επικαλείται η αδύναμη πλευρά (οι Μήλιοι). Είναι
το δίκαιο του ισχυρού. Ιδού μέρη του διαλόγου:
Αθηναίοι:
Νομίζουμε ότι επιβάλλεται να επιδιώξουμε κι εσείς κι εμείς εκείνο που θεωρούμε
αληθινά κατορθωτό, αφού πραγματικά και οι δύο γνωρίζομε ότι κατά τη συζήτηση των ανθρώπινων πραγμάτων το επιχείρημα
της δικαιοσύνης έχει αξία μόνο μεταξύ ίσων, ότι όμως ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι
του επιτρέπει η δύναμή του και ο ασθενής παραχωρεί ό,τι του επιβάλλει η
αδυναμία του.
Μήλιοι: Και πώς είναι δυνατόν να είναι εξ ίσου
συμφέρον για εμάς να γίνουμε δούλοι και συγχρόνως να είναι δικό σας συμφέρον να
γίνετε κυρίαρχοί μας;
Αθηναίοι: Επειδή
εσείς θα έχετε τη δυνατότητα να υποταχτείτε, πριν να πάθετε τις πιο μεγάλες
συμφορές, κι εμείς, αν δε σας καταστρέψουμε, θα έχουμε κέρδος.
Μήλιοι: Ώστε δε θα
δεχτείτε, μένοντας εμείς ήσυχοι, να είμαστε φίλοι σας αντί εχθροί, σύμμαχοι
όμως κανενός απ’ τους δυο σας;
Αθηναίοι: Όχι,
γιατί δε μας βλάπτει τόσο η έχθρα σας όσο η φιλία σας. Η φιλία σας στα μάτια
των υπηκόων μας θα ήταν απόδειξη αδυναμίας, ενώ το μίσος σας απόδειξη της
δύναμής μας.
Μήλιοι: Ωστόσο,
καμιά φορά το αποτέλεσμα του πολέμου εξαρτάται από την τύχη και όχι από την
υπεροχή δυνάμεων. Αν τώρα εμείς, αμέσως, χωρίς αντίσταση υποχωρήσουμε, δεν
έχουμε καμιά ελπίδα σωτηρίας. Αν όμως αντισταθούμε, υπάρχει ελπίδα να σωθούμε.
Αθηναίοι: Η ελπίδα την ώρα του κινδύνου είναι παρηγοριά
στον άρρωστο. Ούτε να μοιάσετε μ' εκείνους που, ενώ
μπορούν να σωθούν, όταν τους βρουν συμφορές και εξανεμιστεί και η τελευταία
φανερή ελπίδα τους, το γυρίζουν στις αφανείς ελπίδες, στους χρησμούς και στις
μαντικές και σε όλες αυτές τις ανοησίες που τους προσφέρουν αβέβαιη ελπίδα και
τους καταστρέφουν.
Αθηναίοι: Κι εμείς θα στερηθούμε την εύνοια των
θεών. Δεν κάνουμε τίποτα που να είναι αντίθετο προς την ευσέβεια απέναντι στο
θείο ή αντίθετο στην ανθρώπινη επιθυμία για τις ανθρώπινες σχέσεις. Σύμφωνα με την κρατούσα αντίληψη, οι θεοί
και οι άνθρωποι άρχουν κατά φυσική ορμή εκεί που είναι ανώτεροι. Αυτόν τον
φυσικό νόμο ακολουθούμε κι εμείς. Δεν τον έχουμε θέσει εμείς, ούτε και είμαστε
οι πρώτοι που τον χρησιμοποιούμε. Υπήρχε, τον παραλάβαμε και μετά από μας θα
υπάρχει αιώνια. Το ίδιο θα κάνατε κι εσείς στη θέση μας, το ίδιο θα κάνουν όλοι
όσοι φτάσουν στο σημείο της δικής μας δύναμης.
Σας
δόθηκε η ευκαιρία να εκλέξετε μεταξύ πολέμου και ειρήνης, μην αποφασίσετε
λοιπόν το χειρότερο. Πολλά κατορθώνουν
αυτοί που δεν υποχωρούν στους ίσους τους, που υπακούν στους ισχυρότερούς τους
και που φέρονται με μετριοπάθεια στους κατώτερούς τους. Τώρα που εμείς
αποχωρούμε σκεφτείτε ότι αποφασίζετε για την πατρίδα σας που είναι μία. Με μία
μόνο απόφασή σας θα την ανορθώσετε ή θα την καταστρέψετε.
Τα Παρκερικά ή υπόθεση Πατσίφικο ή
Πατσιφικά
Ο Δαυίδ Πατσίφικο ήταν Ισπανοεβραίος ή Πορτογαλλοεβραίος
τυχοδιώκτης που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα το 1836 ως Πρόξενος της Πορτογαλίας στην Αθήνα από το 1836 ως
το 1842, οπότε και παύθηκε λόγω καταχρήσεων. Στη συνέχεια προσκολλήθηκε στον κύκλο
της Δούκισσας της Πλακεντίας και έζησε για κάποιο διάστημα με
βοηθήματά της. Στη συνέχεια
επιδόθηκε στη τοκογλυφία. Διαμένοντας τότε στην οδό Καραϊσκάκη της συνοικίας Ψυρρή στην Αθήνα, υπήρξε θύμα
οχλοκρατικού επεισοδίου υπό τις εξής συνθήκες:
Συνηθιζόταν τότε στην Αθήνα μετά την
εκφορά του επιταφίου του Ιερού Ναού Αγίου Φιλίππου να καίνε το ομοίωμα του Ιούδα. Το έτος εκείνο (1849)
πρωτοαπαγορεύθηκε το έθιμο αυτό, τουλάχιστον στην Αθήνα, λόγω της έκτακτης τότε
επίσημης επίσκεψης του Γαλλοεβραίου τραπεζίτη Ρότσιλντ.
Έτσι, ο αθηναϊκός λαός ανέβαλε τη τέλεση του εθίμου για τη Δευτέρα του Πάσχα
στην πλατεία Ηρώων στου Ψυρρή. Όταν όμως επενέβη η αστυνομία και ακολούθησαν
ταραχές, διερχόμενο το πλήθος μπροστά από την οικία του Πατσίφικο, είτε
προκαλούμενο απ’ τον ίδιο, είτε επειδή θεώρησε αυτόν ως υπαίτιο της
απαγόρευσης, επιτέθηκε στη οικία του προκαλώντας καταστροφές, ο ίδιος δε μόλις
που διασώθηκε από τη μανία του πλήθους και κατέφυγε στη αγγλική πρεσβεία,
έχοντας πρόσφατα αποκτήσει την αγγλική υπηκοότητα. Η οργισμένη αντίδραση της Αγγλίας που
ακολούθησε αποτελεί πρωτοφανή στην ιστορία των διεθνών σχέσεων αναίτια
επίδειξη ισχύος και αμφισβήτηση της κυριαρχίας κυρίαρχου κράτους και έχει
παραμείνει κλασικό παράδειγμα στρατηγικής καταναγκασμού μέσω της ‘διπλωματίας
της κανονιοφόρου’.
Αμέσως το πρωί της επόμενης μέρας ο
τότε Άγγλος πρεσβευτής Σερ Έντμοντ Λάιονς προέβη σε διάβημα προς το ελληνικό Υπουργείο των
Εξωτερικών για την άμεση καταβολή αποζημίωσης στον θιγέντα με το αστρονομικό
για τα τότε δεδομένα ποσό των 886.736 δραχμών και 57 λεπτών, χωρίς καν να είχε
γίνει μια στοιχειώδης έστω καταγραφή των ζημιών. Το ποσό αυτό είχε κριθεί πολλαπλάσιο
ακόμη και της αξίας των τότε ανακτόρων. Επειδή η ελληνική κυβέρνηση δε
συναίνεσε σε αυτό και υποστήριξε ορθά ότι το θέμα έπρεπε να επιλυθεί από την
ελληνική δικαιοσύνη, η Αγγλία έφθασε στο πρωτόγνωρο για τα τότε διεθνή δρώμενα
να διατάξει το 1850 τον αγγλικό στόλο να προβεί σε ναυτικό αποκλεισμό του Ελληνικού Βασιλείου και ακόμη την
κατάσχεση πολεμικών και εμπορικών πλοίων, γεγονότα που έμειναν γνωστά ως Παρκερικά από το όνομα του Άγγλου ναυάρχου Ουίλιαμ
Πάρκερ που εφάρμοσε τα μέτρα αυτά κατά διαταγή του Άγγλου Πρωθυπουργού
Πάλμεστον.
Αξίζει να αναφερθεί η αναφορά του
Μακρυγιάννη στα γεγονότα αυτά, που αποδίδει το λαϊκό αίσθημα και τον σοβαρό
τους αντίκτυπό: "...και ένας μεγάλος
στόλος των σκύλων μας έχουν μπλόκον οπούναι περίπου από τρεις μήνες και μας
πήραν όλα τα καράβια και μας κατακερμάτισαν όλο το εμπόριο και τζαλαπάτησαν την
σημαίαν μας και πεθαίνουν της πείνας οι ανθρώποι των νησιών και εκείνοι
οπούχουν τα καράβια τους γκιζερούν εις τους δρόμους και κλαίνε με μαύρα
δάκρυα..."
και αλλού γράφει:
«....ήρθε ο Πάκερ με όλο το στόλο του, ο ναύαρχος της Αγγλίας, και μας
μπλοκάρισαν κάμποσον καιρόν. Τότε με διόρισαν αρχηγό κι ενώθηκα με όλους τους
Αθηναίους. και πήγα και μίλησα του αξιοσέβαστου Γκενεράλ Τζούρτζη και τον
παρακάλεσα με δάκρυα να πάη να μιλήσει του Πάκερ. Τότε ο Γκενεράλης πήγε και
μίλησε. Ο Βασιλέας και η Κυβέρνηση μου έστειλαν τον Γαρδικιώτη και μου είπαν να
βαρέσω ντουφέκι. Τους είπα, ντουφέκι δεν βαρώ, ότι όσα κανόνια έχει ο Πάκερ,
δεν έχομε ντουφέκια εμείς...»
Τελικά, με την παρέμβαση της Ρωσίας και της Γαλλίας η υπόθεση διευθετήθηκε δικαστικά, αφού στο μεταξύ σώρευσε αμέτρητες συμφορές στη χώρα μας. Ορίστηκε επιτροπή διαιτησίας η οποία και εξακρίβωσε πως η ζημία που τελικά είχε υποστεί ο Πατσίφικο ήταν μόλις 3.750 δραχμές, με αρκετές αμφιβολίες, αφού και ο ίδιος δεν μπόρεσε να αποδείξει τον τρόπο απόκτησης των καταλογιζόμενων ειδών. Έτσι, αφενός η ελληνική κυβέρνηση κατέβαλε στον Πατσίφικο το ποσό των 3.750 δραχμών και αφετέρου της επεστράφη το υπόλοιπο ποσό από τις 330.000 δραχμές που είχε εν τω μεταξύ καταθέσει στην Αγγλία ως εγγύηση για την άρση τουλάχιστον του ναυτικού αποκλεισμού.
Μετά το τέλος της υπόθεσης ο
Πατσίφικο εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο.
Σοβαρό
δίδαγμα πολιτικού ρεαλισμού και διεθνούς πολιτικής για έθνη, λαούς και ηγέτες:
Κατά τη συζήτηση
των ανθρώπινων πραγμάτων το επιχείρημα της δικαιοσύνης έχει αξία μόνο μεταξύ
ίσων, ότι όμως ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του και ο
ασθενής παραχωρεί ό,τι του επιβάλλει η αδυναμία του.
Αν θέλεις να διατηρήσεις την ελευθερία σου,
φρόντιζε να είσαι ισχυρός. Γιατί, όπως η φύση, έτσι και η πολιτική αποστρέφεται
το κενό. Όταν οι άλλοι ανακαλύψουν ότι είσαι αδύνατος, θα σπεύσουν να σου
στερήσουν την ελευθερία σου κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
Τάσος Καρατζόγλου
Φιλόλογος
-------------------------
